Funda- og félagafrelsi

Rétturinn til funda- og félagafrelsis á sér mörg andlit. Réttindin kveða á um að einstaklingur geti gengið af frjálsum vilja og óhindraður inn í félagasamtök. Til þess að einstaklingur geti notið þessara réttinda er mikilvægt að félögin sjálf njóti frelsis frá stjórnvöldum, á þann hátt að þau skipti sér ekki af starfsemi samtakanna. Réttindi þessi fela því í sér einstaklingsbundin réttindi sem og samfélagsleg réttindi.

Funda- og félagafrelsi byggir á sameiginlegum vilja, á þann hátt að einstaklingur hefur einungis rétt til þess að funda við einstaklinga sem eru fundinum samþykkir. Honum er því ekki heimilt að hafa samskipti við einstakling sem vill ekki hafa við hann samskipti.

Réttindin fela einnig í sér að einstaklingur hefur rétt til þess að kjósa að hafa ekki samskipti við annað fólk, það er því ekki hægt að neyða fólk til þess að taka þátt í félagasamtökum, fyrir utan þær samkundur sem nauðsynlegar eru til þess að lýðræðisþjóðfélag fái þrifist. Það er t.d ekki hægt að segja sig úr samfélaginu, ef einstaklingur óskar svo. Getur það átt við atferli eins og ef einhver borgar ekki þá skatta sem honum er skylt að borga af tekjum sínum, og ef einstaklingur t.d neitar að greiða fyrir ferð í strætisvagni.

Verkfallsréttur er í nánu sambandi við félaga- og fundafrelsi. Verkfallsrétturinn er einn mikilvægasti og áhrifaríkasti rétturinn sem verkalýðsfélög geta nýtt sér til að standa vörð um réttindi sín. Verkfallsréttinn þarf þó ávallt að framkvæma í samræmi við gildandi lög og reglur.

Funda- og félagafrelsi og íslenskur réttur

Fyrir árið 1995 voru ákvæði stjórnarskrárinnar um funda- og félagafrelsi aðskilin. Með 12. gr. stjórnskipunarlaga nr. 97/1995 voru ákvæðin felld saman í eina grein, 74. gr. stjórnarskrárinnar. Er efni og orðalag í meginatriðum það sama fyrir utan breytingu á 2. mgr. 74. gr. Er þar mælt fyrir um að engan megi skylda til aðildar að félagi.

Fundafrelsi

4. mgr. 74. gr. stjórnarskrárinnar er svo hljóðandi;

Rétt eiga menn á að safnast saman vopnlausir. Lögreglunni er heimilt að vera viðstödd almennar samkomur. Banna má mannafundi undir berum himni ef uggvænt þykir að af þeim leiði óspektir.

Réttur til að stofna félög

Í 1. mgr. 74. gr. stjórnarskrárinnar segir að menn eigi rétt á að stofna félög í sérhverjum löglegum tilgangi, þar með talin stjórnmálafélög og stéttarfélög, án þess að sækja um leyfi til þess. Ákvæðið kveður einnig á um að ekki megi leysa félag upp af ráðstöfun stjórnvalds. Það má þó banna starfsemi félags um sinn sé starfsemin talin hafa ólöglegan tilgang, en höfða verður mál gegn því án ástæðulausrar tafar til að fá því slitið með dómi.

Verkfallsréttur

Ákvæði um verkfallsrétt stéttarfélaga og atvinnurekenda og félaga þeirra til að gera verkbönn má finna í II. kafla laga nr. 80/1938. Er verkfallsrétturinn háður vissum skilyrðum og takmörkunum samkvæmt lögum.

Réttur til að standa utan félaga

Með stjórnskipunarlögum nr. 97/1995 var ákvæði bætt við félagafrelsisákvæði stjórnarskrárinnar, sbr. 2. mgr. 74. gr., og hljóðar það svo;

Engan má skylda til aðildar í félagi. Með lögum má þó kveða á um slíka skyldu ef það er nauðsynlegt til að félag geti sinnt lögmæltu hlutverki vegna almannahagsmuna eða réttinda annarra.

Takmarkanir á félagafrelsi

Í 1. mgr. 74. gr. stjórnarskrárinnar er réttur manna til að stofna félög háður því eina skilyrði að tilgangur félagsins sé löglegur.